De geschiedenis van Sinterklaas deel II – Sinterklaasfeest in Nederland

In dit tweede deel van de geschiedenis van sinterklaas ga ik uitgebreid in over hoe het feest in Nederland zich heeft ontwikkeld door de eeuwen heen.

Geschiedenis van sinterklaas in de Middeleeuwen

Het volkse Sint-Nicolaasfeest kwam naar West-Europa in de 13e eeuw. Het feest werd toen voornamelijk gevierd op kloosterscholen. Tijdens het mirakelspel verscheen de heilige voor de kinderen, en beloonde hij ijverige leerlingen en vermaande luie leerlingen. Het verhaal dat een leraar van een kloosterschool zich verkleedde als Sint-Nicolaas en kinderen ondervroeg over hun gedrag komt oorspronkelijk uit Normandië. Andere kinderen kregen geld en een vrije dag om op 6 december feest te kunnen vieren. Waarschijnlijk komt de oudste vermelding hierover uit 1360 in Dordrecht. Kinderen gingen in die tijd verkleed in een optocht door de straten en kregen geld van voorbijgangers. In de Utrechtse Nicolaaskerk werd vanaf 1427 geld in kinderschoenen gedaan.

In de late middeleeuwen ontstonden de Sint-Nicolaasmarkten en –kermissen met name bij kerken gewijd aan Sint-Nicolaas. Na het kerkbezoek kocht men op de markt de geschenken voor het Sint-Nicolaasfeest. Het sinterklaasfeest werd in grotere steden een woelig volksfeest dat soms tot opstootjes en openbare dronkenschap leidde. Naast de functie van een feest voor kinderen, had het sinterklaasfeest vooral in de 17e en 18e eeuw ook een seksuele betekenis. Dit blijkt uit de liederen uit die tijd. Uit de 18e eeuw zijn veel liederen bekend waarin een meisje Sinterklaas als “huwelijk maker” om een partner vraagt, de zogenaamde vrijsterbeden. (zie blog over 12 feiten)

In de 15e en 16e eeuw waren er op de avond van 5 december zogeheten kinderommegangen. Daarbij gingen kinderen en jongeren, van wie sommigen als bisschop verkleed, in optocht door de straten en vroegen ‘bisschopsgeld’ aan voorbijgangers. Deze ommegangen werden steeds wilder en luidruchtiger en zijn uiteindelijk in de 17e eeuw verboden.

Vroeg Moderne Tijd

Het sinterklaasfeest stuitte in Nederland na de Reformatie op protestantse bezwaren tegen de katholieken heiligenverering. Protestantse predikanten probeerden het feest af te schaffen, omdat zij het als een katholiek bijgeloof zagen. Ook zou het de consumptiedrang maar in de hand werken. Rond 1600 werd het in Delft verboden om deze feestdag te vieren. Onder invloed van deze weerstand veranderde het sinterklaasfeest in Nederland van een religieus feest naar een volksfeest. Het feest was echter zo populair dat het niet uitdoofde, zelfs niet bij het strengst protestantse volksdeel. Het feest verdween weliswaar voor een deel uit de straat, maar in huiselijke kring bleef het bestaan. Wellicht heeft de grote opvoedkundige waarde die men aan de figuur van Sinterklaas toekende hieraan in belangrijke mate bijgedragen.

Moderne Tijd

In de late 18e eeuw keerde men zich tegen het straatfeest en de leegloperij en ook tegen het beeld van de boeman. Het feest moest gebruikt worden om kinderen op een positieve manier gehoorzaamheid en ijver bij te brengen. Het sinterklaasfeest werd nu een onderdeel van de opvoeding en kreeg een volwaardige plaats in het onderwijs en gezin. Nu de boeman weg was, werd de traditionele bisschop teruggehaald.

Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw begon Sinterklaas in levenden lijve zijn opwachting te maken in de maatschappij. Tot dan toe was hij slechts een mythisch persoon geweest, maar die verder niet zichtbaar was.

Aan het begin van de 20e eeuw bestonden nog veel verschillen tussen de stedelijke viering en de viering op het platteland. Het nu nog incidenteel voorkomende Sunderklaas, Sinterklaalopen of andere lokale varianten waren op het platteland nog gebruikelijk, maar in steden was het feest al georganiseerd rond pakjesavond en de intocht van Sinterklaas.

Onder invloed van het onderwijs en later de commercialisering en de massamedia waaronder kindermuziek en –televisie ontstond een standaardisatie van het feest, dat hierdoor gaandeweg zijn huidige vorm kreeg. De surpriseavond, de uitwisseling van geschenken in vermakelijk verpakkingen begeleid door belerende of gekscherende Sinterklaasgedichten, is een relatief nieuw fenomeen binnen de traditie. Volgens een enquête in 1943 werd het op dat moment nog maar sporadisch gedaan.

We hopen dat we in deze blog duidelijke hebben kunnen uitleggen over de geschiedenis van Sinterklaas in Nederland. Wil je meer lezen over de geschiedenis van sinterklaas? Lees dan ook deze blogs – De geschiedenis van sinterklaas en de geschiedenis van zwarte piet.